Demir eksikliği, vücudun normal fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için ihtiyaç duyduğu demir mineralinin yetersiz olmasından kaynaklanır. Demir, özellikle kırmızı kan hücrelerinin üretimi için hayati öneme sahiptir ve eksikliği anemiye (kansızlık) yol açabilir. Vücuttaki demir eksikliği, yetersiz beslenme, emilim bozuklukları, kronik hastalıklar veya kan kaybı gibi çeşitli nedenlerden kaynaklanabilir. Demir eksikliği belirtileri arasında halsizlik, solgunluk, nefes darlığı, baş dönmesi, saç dökülmesi, tırnaklarda kırılma ve kulak çınlaması gibi belirtiler yer alır. Tanı genellikle kan testleri ile konulur ve tedavi edilmezse ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.
Demir Eksikliği Nedir?
Demir eksikliği, vücudun düzgün işlevi için ihtiyaç duyduğu demir mineralinin yetersiz olmasını ifade eder. Demir, kırmızı kan hücrelerinin (alyuvar) üretiminde ve oksijen taşınmasında kritik bir rol oynar; bu nedenle yetersizliği anemiye yol açabilir. Ayrıca demir, bağışıklık sisteminin güçlenmesinde, hormonal dengenin sağlanmasında ve çeşitli biyokimyasal reaksiyonların gerçekleşmesinde önemlidir.
Demir eksikliği, yetersiz demir alımı, emilim sorunları (çölyak hastalığı gibi), kronik hastalıklar (romatoid artrit, lupus), aşırı adet kanamaları veya sindirim sistemi kaynaklı gizli kanamalar gibi çeşitli nedenlerle meydana gelebilir. Vücutta demir eksikliği olduğunda halsizlik, nefes darlığı, baş dönmesi ve konsantrasyon güçlüğü gibi belirtiler ortaya çıkabilir.
Demir eksikliği anemisi tanısı kan testleri ile konulur ve tedavisi demir açısından zengin besinler tüketmek veya takviye demir ilaçları kullanmakla yapılır. Ayrıca altta yatan nedenin belirlenip tedavi edilmesi gereklidir.
Demir Eksikliğinin Belirtileri Nelerdir?
Demir eksikliğinin belirtileri şunları içerebilir:
- Zayıf ve kırılgan tırnaklar
- Daha önce zorlandığınız şeylerde bile aşırı yorgunluk
- Göz altlarında koyu halkalar
- İştahsızlık
- Bazı nesneleri ağızda hissetme isteği (pika)
- Ağız köşelerinde çatlaklar
- Nefes darlığı ve göğüste sıkışma hissi
- Soğuk havalarda üşümeye karşı hassasiyet
- Baş dönmesi ve baş ağrısı
- Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB)
- Saç dökülmesi
- Tırnaklarda çizgiler ve beyaz lekeler
- Kulaklarda çınlama
Bunlarla birlikte, demir eksikliğinde görülen anemide cilt solgunlaşabilir.
Demir Eksikliği Neden Olur?
Demir eksikliğinin yaygın nedenleri şunlardır:
- Düşük demir içeriğine sahip beslenme: Özellikle et, yumurta ve baklagiller gibi demir açısından zengin gıdaların az tüketilmesi.
- Kronik kan kaybı: Kadınlarda ağır adet dönemleri, hamilelikte doğum sonrası kanamalar veya sindirim sistemi kaynaklı gizli kanamalar (gastrit, ülser gibi).
- Aşırı kafein tüketimi: Çay ve kahve gibi içeceklerdeki kafein ve taninler emzirme döneminde demir emilimini azaltabilir.
- Emilim bozuklukları: Çölyak hastalığı, Crohn hastalığı veya mide-bowle bypass cerrahisi geçirmiş olmak.
- Kronik hastalıklar: Kanser, romatoid artrit veya lupus gibi uzun süreli hastalıklar.
Demir Eksikliği Türleri Nelerdir?
Demir eksikliğinin iki ana türü vardır: demir eksikliği anemisi ve demir yetersizliği anemisi.
Demir eksikliği anemisi: Vücutta yeterli demir yoktur; bu nedenle kemik iliği sağlıklı kırmızı kan hücreleri (alyuvar) üretemez. Bu durum genellikle beslenme yetersizliği (yetersiz demir alımı), kronik kan kaybı veya emilim bozukluklarından kaynaklanır.
Demir yetersizliği anemisi: Kemik iliği hala yeterince kırmızı kan hücresi üretebilir, ancak demir seviyeleri düşük olduğu için bu üretim sınırlandırılmıştır. Bu durum hafif demir eksikliğinde görülebilir ve genellikle geçici bir durumdur.
Demir Eksikliğinin Vücuda Etkileri Nelerdir?
Demir eksikliğinin vücuda etkileri şunlardır:
- Anemi: En yaygın etkisi olan demir eksikliği anemisidir.
- Bağışıklık zayıflığı: Demire bağışıklık sisteminin savunma hücrelerinin üretiminde rol oynar; bu nedenle eksikliği enfeksiyonlara karşı savunmasızlık yaratabilir.
- Kognitif zorluklar: Özellikle çocuklarda dikkat dağınıklığı ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile öğrenme güçlükleri görülebilir.
- Bebeklerde gelişim geriliği: Demir eksikliği yaşayan hamile kadınlardan doğan bebeklerde motor becerilerde gecikme olabilir.
- Gebelerde düşük doğum ağırlıklı bebek riski: Düşük doğum ağırlıklı veya prematüre bebek doğurma olasılığını artırır.
- Kulak çınlaması: Vücuttaki demir düşüklüğüne bağlı olarak ortaya çıkabilir.
- Düşük enerji: Yorgunluk ve güçsüzlük hissi yaratabilir.
- Ağız sağlığı sorunları: Ağız köşelerinde çatlaklar oluşabilir.
Demir Eksikliği Teşhisi Nasıl Konulur?
Demir eksikliği teşhisi için şu yöntemler kullanılır:
- Kan testleri: Tam kan sayımı (hemoglobin ve hematokrit değerlerine bakılır), serum ferritin düzeyi (demir depolarını gösteren), serum demiri ve total iron binding capacity (TIBC) ölçümleri.
- Mide endoskopisi: Eğer kansızlığın nedeni sindirim sisteminde gizli bir kanama şüphesi varsa yapılabilir.
- Dışkı testleri: Sindirim sisteminde herhangi bir gizli kanama olup olmadığını belirlemek için dışkıda gizli kan testi yapılabilir.
Kanda Demir Değeri Kaç Olmalıdır?
Kanda bulunan demirin değeri kişiye göre değişiklik göstermektedir. Ancak genel olarak erkeklerde 65-175 mcg/dL, kadınlarda ise 50-170 mcg/dL arasında olması gereken değerdir.
Demir Eksikliği Anemisi Tedavisi Nasıl Yapılır?
Demir eksikliği anemisi tedavisinde üç ana yöntem kullanılır:
- Demir takviyeleri: Oral veya intravenöz demir preparatları verilir. Oral takviyelerde ferrosiyah alt karbür (ferrous fumarate), ferrosülfat (ferrous sulfate) veya bisglicinat kullanılırken, intravenöz formlarda ise ferric carboxymaltose veya ferrous gluconate tercih edilir. Takviyeler yemeklerden sonra mide rahatsızlığını önlemek için alınmalı; C vitamini içeren yiyecek veya içeceklerle beraber alındığında emilim artar. Tanninsiz çay ve kahve tüketiminden de kaçınılmalıdır. Tedavi süresi genellikle 3-6 ay kadardır ve hemoglobin seviyesinin normale dönmesi beklenir.
- Diyet değişiklikleri: Demir açısından zengin besinler tüketmek önemlidir. Kırmızı et, karaciğer, yumurta sarısı, mercimek, kuru fasulye, nohut, pekmez, kuru üzüm ve ıspanak gibi gıdalar tercih edilmelidir. Ayrıca C vitamini içeren yiyeceklerin tüketilmesi demirin emilimini artırır. Örneğin portakal suyu içmek veya çiğ biber yemek faydalı olabilir. Demirin emilimini engelleyen çay kahve gibi içeceklerden ise uzak durulmalıdır.
- Tedaviye yanıt izleme: Tedaviye yanıt olarak hemoglobin değerlerinde düzelme görülmelidir. Ayrıca demire bağlı görülen yorgunluk ve nefes darlığı gibi belirtilerde de iyileşme beklenir.
Tüm bu yöntemlerle birlikte altta yatan nedenlerin de tedavi edilmesi gerekmektedir; örneğin emilim sorunu varsa mide-bağırsak sisteminin düzeltilmesi gerekir.
Demir Eksikliği Olanlara Ne Tavsiye Edilir?
Demir eksikliği olanlara tavsiyeler şunlardır:
- Diyet değişiklikleri yaparak demir açısından zengin besinler tüketin; kırmızı et, yumurta, baklagiller ve yeşil yapraklı sebzeler tercih edin.
- C vitamini alımını artırarak demirin emilimini kolaylaştırın; portakal suyu içmek veya çiğ biber yemek faydalıdır.
- Kafein alımını sınırlayın; çay ve kahve gibi içecekler emilimi azaltabilir.
- Ağır regl kanamaları veya diğer kanamalı hastalıklarınız varsa jinekoloğunuza veya dahiliye uzmanınıza danışın; demir kaybını en aza indirecek yöntemler önerilebilir.
Ayrıca gebeler ve emziren anneler demir takviyesi almalıdır; doktor önerisine göre hareket edilmelidir.
Demir Eksikliğinde Nelere Dikkat Edilmeli?
- Diyet: Demir açısından zengin besinler tüketilmeli; kırmızı et, yumurta, baklagiller ve yeşil yapraklı sebzeler tercih edilmeli. Çinko da demirin emilimini artırdığı için ceviz, fındık ve kabuklu deniz ürünleri tüketilebilir. C vitamini alımına dikkat ederek emilimi kolaylaştırılmalı; portakal suyu içmek veya çiğ biber yemek faydalı olabilir. Öte yandan süt ve süt ürünleri ile çay-kahve tüketimine dikkat edilmeli; kalsiyum da demirin emilimini bozabilen tanninler de vardır.
- Tıbbi kontroller: Regl kanamaları aşırı olanlar kadın hastalıkları uzmanına görünmeli; doğum yaptıktan sonra da mutlaka doktora gidilmeli. Mide-bulantısı-mide ağrısı olanlar doktora danışmalı; bu semptomlar mide mukozasının zarar gördüğünün belirtisi olabilir.
Demir Eksikliğinde Hangi İlaçlar Kullanılır?
Demir eksikliğinde yaygın olarak kullanılan ilaçlar şunlardır:
- Duxil ilaç: Ağır metal içeren ferrosülfat kristali ihtiva eden ağızdan alınan bir ilaçtır. İki yaşından büyük çocuklar ile yetişkinlerde kullanımı yaygındır. Tok karnına alınması önerilir; ancak mide rahatsızlığı yaparsa aç karnına alınabilir. İlaç 12 saat aralıklarla günde 1-3 defa alınmalıdır. Demirin emilimini azaltan antasitler ile birlikte kullanılmamalıdır.
- Sorbalgen ilaç: Ferrous fumarate içerikli olan bu ilaç da ağızdan alınan bir demir preparatıdır. İki yaşından büyük çocuklar ile yetişkinlerde kullanılabilir; hamilelerde de doktor tavsiyesi ile kullanılmalıdır. Mide bulantısı görülebilir; bu durumda ilacı yemekle birlikte almak faydalı olabilir.
- Tardyferon ilaç: Ferrous bisglycinate içerikli olan bu ilaç da kullanımı yaygındır. Mide bulantısı olsa dahi diğerlerine göre daha az yan etkisi olduğu düşünülmektedir.
Kimler Demir Takviyesi Almalıdır?
Aşağıdaki grupların demir takviyesi alması önerilir:
- Ağır adet kanaması olan kadınlar
- Zor doğum yapan kadınlar
- Anemi hikayesi olanlar
- Kronik hastalığı bulunan kişiler
- Bebeklerini emziren anneler
- Büyüme çağındaki çocuklar
- Sık spor yapan kişiler
- Sık diyet yapan genç kadınlar
Demir Eksikliğinde Ne Zaman Doktora Gitmeliyim?
Aşağıdaki durumlarda doktora başvurmak önemlidir:
- Açıklanamayan yorgunluk ve güçsüzlük hissi
- Nefes darlığı ve göğüste sıkışma hissi
- Ağız köşelerinde çatlaklar oluşması
- Tırnakların zayıf ve kırılgan hale gelmesi
- Daha önce zorlandığınız şeylerde bile aşırı yorgunluk hissetme
- Açık ten renginden rahatsızlık duyma
- Göz altlarında koyu halkalar oluşması
- Ispanak yemeye çalışıp istek duymama
- Açık ten rengine sahip olmayı isteme